سنتور یکی از ساز های اصلی در موسیقی کلاسیک ایرانی است که جایگاه بسیار جدی و حضوری بسیارپررنگ در اکثر گروه های موسیقی سنتی ایران دارد. قدمت این ساز بسیار بالا بوده و شواهد گسترده ای وجود دارد مبنی براینکه کشور ایران را به عنوان خاستگاه اصلی سنتورنشان می دهد. اشکال مختلفی از ساز سنتور در نقاط مختلف دنیا وجود داردکه  از جمله ی آنها می توان به دالسی مر در اروپای شرقی ، یان کین در کشور چین ، باترفلای در انگلستان ، مک پر در آلمان و اتریش، فی در کامبوج و زیتر در امریکا اشاره کرد. جالب اینکه این ساز در کشور بزرگ هندوستان به همان نام سنتور شناخته می شود.

همه سنتور ها در ساختار و صدا دهی شباهت هایی با هم دارند. ساز سنتور از انواع ساز های زهی محسوب می شود. در فرهنگ دهخدا ساز سنتور اینگونه معرفی شده است: ساز سنتور، از سازهای زهی ایرانی  می باشد که دارای سیم‌های بسیاری بوده و با دو زخمه ی چوبی نواخته می‌شود. مشهور ترین و رایج ترین نوع سنتور داری ۹ خرک بوده  که ۷۲ سیم دارا می باشد که در دسته های  ۴ تایی روی ساز تعبیه شده است. به طور کلی، سیم های ساز سنتور در ۱۸ دسته روی ساز تقسیم شده اند.

ما به شما آموزش می دهیم که چطور با این ساز بنوازید.

تاریخچه ساز سنتور

قدیمی ترین شواهد از پیشینه ی ساز سنتور به سنگ تراشی های به جا مانده از دوره ی آشور و بابلیان (یعنی 600 سال پیش از میلاد مسیح) بر می گردد. این حکاکی ها نشان می دهدکه در آن افراد، سازی چهار گوش شبیه به ذوزنقه و همانند سنتور را با یک طناب و یا نخ به گردن خود آویخته و با آن می نوازند.

برخی شواهد نشان می دهند که آشنایی ایرانیان با این ساز به قبل از اسلام برمی گردد و درآن دوره به آن کونار می گفته اند.در نوشته های باقیمانده از ابوعلی سینا و ابونصرفارابی نیز شواهدی وجود دارد که سنتور، سازی متعارف در این دوران بوده است. حتی برخی این ساز را منتسب به ابونصر فارابی می دانند و معتقدند سنتور، همانند ساز بربط بعدها به خارج از مرزهای ایران برده شده است.

عبدالقادر مراغه ای از هنرمندان مشهور ایرانی از سازی به نام طوفان یاد می کندکه تفاوت هایی با ساز سنتور دارد. مثلا برای هر نت، تنها یک تار بسته بود و با جابجا کردن خرک های ساز، آن را کوک می‌کرد.

ابوالحسن علی بن حسین مسعودی (وفات به سال ۳۴۶ ه‍جری قمری) تاریخ‌نگار مشهور و نویسنده نسک مروج الذهب در تشریح وضعیت موسیقی دردوره ساسانیان، هنگام نام بردن ازاسامی سازهای مشهور موسیقی دوره ی  ساسانی، واژه سنطور را ذکر می‌کند.

بر پایه ی اسناد و مدارک، نگارگری‌ها و مینیاتورهای سده‌های پیش، آنچه که ما امروزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از ۱۵۰سال پیش (دوره ی قاجار) با شکل و شمایل کنونی، در اختیار هنرمندان این مرز و بوم قرار دارد. به طوری که سنتور های محمدصادق خان (نخستین نمونه صوتی از سنتور در دوره قاجار مربوط به ایشان است)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، تعدادخرک و نحوه ساخت، بسیار نزدیک به سنتور امروزی است.

ساز سنتور  در چین

امروزه یان کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود اما بر اساس دست نوشته های قدیمی در دوران امپراتوری مین (سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۶۴۴ هـ. م) به علت روابط گسترده بین چین با خاورمیانه، این ساز از طریق دریا از فارس به چین منتقل شده و ابتدا در استان ساحلی کانتون نواخته می شده و سپس به سراسر کشور چین راه یافته است و دچار تغیر و تحولاتی شده تا تبدیل به ساز مختص چینی ها شود.

ساز سنتور در اروپا

قبل از آغاز دوره قرون وسطی، ساز سنتور به اروپا راه پیدا نمود و افراد زیادی را مجذوب خود کرد . مسیحیان اروپایی که به موسیقی و هنر علاقه وافری داشتند به تکمیل این ساز پرداختند. عده ای معتقدند ایده ی اولیه ساخت پیانو بر اساس شکل بدوی سنتور بوده است.

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور:

سنتور یکی از سازهای زِهی- مضرابی است که شکل کاملاً هندسی و منظم دارد . این ساز ساخته شده از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول های برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند. بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی ۹۰ سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) ۳۵ سانتی متر و اضلاع مورب کناری ۳۸ سانتی متر می باشند. این جعبه ۸ تا ۱۰ سانتی متر ارتفاع دارد و تمام سطوح آن از چوب ساخته شده است . دو حفره به شکل گُل روی سطح سنتور وجود دارد که نقش زیادی در زیبایی، لطافت، نرمی و شفاف شدن صدای سنتور دارد. سنتور از گسترده ترین طیف صداها درمیان سازهای ایرانی برخوردار است که محدوده صدادهی آن بیش از ۴ اکتاو است. سنتور صوتی شفاف و بلورین دارد و قابلیت تکنوازی و هم نوازی از ویژگی های آن به شمار می رود.

دو ردیف پل یا پایه های چوبی به نام «خَرَک» بر روی نقاب (سطح فوقانی سنتور) قرار دارد. خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک هستند و خرک های سمت چپ با کناره چپ اندکی فاصله دارند.

به فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز «پشت خرک» می گویند. در هر ردیف ۹ خرک قرار دارد که فضای سنتور را به ۴ قسمت تقسیم می کند . هر قسمت با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.

کوک کردن سنتور

کوک کردن سنتور برای مبتدیان بسیار مشکل و دشوار است. به این صورت که هر چهار رشته سیم روی یک خرک نصب می شود. هرچهار رشته سیم باید بسیار دقیق کوک شوند و همگی باید صدای یک نت بدهند. در واقع اگر یکی از این چهار رشته سیم حتی به میزان بسیار اندک با بقیه سیم ها هم فرکانس نباشد موجب ناکوک شدن نت مورد نظر می شود. همچنین برای اجرای هر دستگاه موسیقی، شما باید کوک سنتور را عوض کنید. گاه باید جای پل های خرک را عقب یا جلو نیز ببرید تا نت مورد نظر بدست آید.

برای یادگیری کوک ساز سنتور باید در ابتدا به تئوری موسیقی نظیر فواصل، پرده و نیم پرده، نام نت ها، و همچنین شماره ی آکتاو هر سیم مسلط باشید و چند بار در حضور استاد مربوطه از نحوه کوک کردن ساز سنتور مطلع شوید و سپس خود اقدام به یادگیری کوک سنتور کنید. هر سیم در سطح جانبی یا کلاف راست سنتور به یک گیره به نام گوشی پیچیده شده که این گوشی توسط وسیله ای به نام چکش یا کلید سنتور، قابلیت چرخش دارد و این ویژگی سبب شده که طول سیم تغییر کند و بسامد آن نیز تغییر یابد، در طرف دیگر نیز هر سیم توسط یک قلاب به زائده ای به نام سیم گیر متصل می شود.

سیم های سنتور دو دسته اند :

سیم های زردکه از آلیاژ برنج هستند و موجب تولید صداهای بم می شوند و بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند ؛

سیم های سفید که ساخته شده از آلیاژ نیکل هستندو برای تولید صداهای زیر مورد استفاده قرار می گیرند و بر روی خرک های سمت چپ به تناوب قرار گرفته اند

صد سال پیش که سیم مفتولی وجود نداشت، سنتورسازان به جا این سیم ها ازروده گوسفند استفاده می کردند.

نوازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک به نام های مضراب صورت می گیرد . این چوبها یک واسط میان دست و سیم های سنتور هستند و نوازنده به وسیله آنها سنتور می نوازد.

چهارقسمت عمده تشکیل دهنده مضراب عبارتند از :سر مضراب، ساقه، حلقه و دُم. با ترتیب و قاعده معینی انگشتان دست داخل حلقه مضراب قرار می گیرد و نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه می زند. در گذشته مضراب ها بدون نمد بودند اما امروزه برخی از نوازندگان به مضراب ها نمد هم می چسبانند تا صدای سنتور تمیز تر و لطیف تر گردد.

مضراب های سنتور

می‌توان از چوب‌های گردو و فوفل و آزاد استفاده نمود، به لحاظ کمبود چوب فوفل و آزاد بیشتر از چوب گردو به خاطر در دسترس بودن، استفاده می‌شود. بهترین چوب گردو، چوب‌های باغی هستند که در بازدهی صدا مرغوبیت بیشتری نسبت به چوب‌های دیگر دارد، بهترین چوب‌های گردو را می‌توان از مناطق سردسیر به لحاظ بافت منسجمی که دارند تهیه کرد، به عنوان مثال تنه‌های گردو شهرهای تویسرکان، سنندج، طالقان و زنجان دارای کیفیت مناسب می‌باشند. چوب گردو را می‌توانیم به صورت گرده یا به صورت الوار تهیه نماییم. بهتر است از چوب‌های قطور و سالخورده که رنگ چوب از تیرگی زیادی برخوردار است استفاده نماییم. چوب گردو را بعد از الوار کردن، قسمت‌های مناسب آن را انتخاب کرده و جهت ورقه کردن برش می‌دهیم سپس چوب‌های ورقه شده را جهت شیره زدایی درون آب انداخته و می‌جوشانیم تا صمغ چوب‌ها از بین برود، سپس ورقه‌ها را پس از شیره زدایی در جای مناسب و سایه گذاشته تا به مرور زمان خشک شوند. لازم است ذکر شود که در صورت خشک شدن چوب‌ها بایستی حدالمقودر چند سالی از خشک شدن آن‌ها بگذرد تا آمادگی کامل برای ساختن ساز را پیدا بکند.

انواع ساز سنتور در ایران

سنتوری که هم اکنون در ایران رایج است اصطلاحاً سُل کوک ۹ خَرَک نامیده می شود که دارای ۷۲ سیم است. تاکنون سنتورهای متفاوتی به لحاظ ساختاری برای کاربردهای گوناگون طراحی و ساخته شده است مانند سنتورهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ خرک، سنتور لا کوک (که از آن بیشتر در تکنوازی ها و بداهه نوازی ها استفاده می شود و در مقایسه با سنتور سُل کوک، صدای زیرتری دارد)، سنتور سی کوک (که ابعاد آن از سنتور لا کوک کمتر است)، سنتور باس، سنتور باریتون، سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم.

سنتور کروماتیک

محدوده صدادهی سنتور بسیار گسترده است اما این ساز در عین گستردگی محدود است و به دلیل کوک هایش دارای تمام فواصل کروماتیک مخصوص موسیقی ایرانی نمی باشد مثلا نوازنده با مشکلاتی برای نوازندگی از دستگاهی به دستگاه دیگر روبرو می شود و باید به تغییر کوک یکی از نت ها بپردازد و یا مجبور است خرک ها را جلو و عقب ببرد که این کار توازن بین سیم های سفید و پشت خرک را بر هم می ریزد .

چند سال پیش استاد حسین دهلوی برای رفع این مشکل پیشنهاد ساخت سنتورهای کروماتیک و سنتورهای کروماتیک بم را ارائه نمود . صدای سنتور کروماتیک مانند صدای سنتورهای معمولی است اما خرک های آن بیشتر است و دارای ۳۰ خرک می باشد. دارا بودن تمامی اصوات کروماتیک انعطاف پذیری ساز را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش می دهد از این رو کاربرد آن ها بیشتر در ارکسترها است  سنتور کروماتیک در جایگاه صدایی بم هم ساخته شده است.  میدان آوای سنتور کروماتیک بم یک فاصله ی پنجم، بم‌تر از سنتور کروماتیک است و گسترش آن سه اکتاو و نیم است. در دو گونه سنتور کروماتیک، هر صوت بدست سه رشته سیم هم‌کوک بدست می آید. به عبارت دیگر روی هر خرک سه سیم تکیه کرده‌است. از هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم استفاده‌های هم‌نوازی می‌شود و در کارهای جدید تکنوازی سنتورهای کروماتیک دیده می‌شود.

 مکاتب سنتورنوازی

بررسی تحول ساز سنتور نشان می‌دهد که ساز سنتور، طیف گسترده‌ای از سبک‌ها و مکاتب گوناگون را در صد سال اخیر به خود اختصاص داده، به طوری که پس از یک بررسی مختصر، می‌توان گفت حداقل ۱۵ سبک و مکتب مختلف و فعال در این عرصه وجود دارد.

سنتور نوازان چیره دست ایرانی

سنتور یکی از پرطرفدارترین سازها در طول تاریخ موسیقی ایرانی به دلیل نوای دلنشین آن در میان مردم بوده است. این ساز صدای دلنشینی دارد و نوازندگی آن آسان جلوه می کند به صورتی که اگر یک فرد عادی سنتور بنوازد از آن صدای خوشی به وجود می آید که او را مجذوب خود می کند. اما نواختن سنتور برخلاف آنچه که جلوه می کند، بسیار سخت و دشور است و به آموزش درست و تمرین فراوان نیازمند است.

از گذشته تا کنون سنتور نوزان زیادی این ساز را به صورت حرفه ای نواخته اند که از بهترین سنتورنوازان می توان از محمدصادق خان (سرورالملک)، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و … .نام برد.

 حتی از دست دادن یک روز تمرین کافیست که تغییری در کنسرت ایجاد شود. البته نه آنقدر که هرکسی متوجه اش شود، ولی همانقدر کافیست تا در اجرایم تاثیر گذارد.
باری داگلس- کنسرت پیانیست